Hoe beschermen we de samenleving tegen desinformatie?

Onderzoek is hard nodig

Veel van wat we weten over desinformatie komt uit Amerikaans onderzoek. Onderzoek naar de Nederlandse context is hard nodig. Om meer inzicht te krijgen in de impact van desinformatie op onze samenleving en wat we kunnen doen om hier meer grip op te krijgen, steunt SIDN fonds ook onderzoeksprojecten op dit gebied. De onderzoekers achter deze projecten brengen de Nederlandse context in kaart, doen liever onderzoek mét dan óver sociale media-gebruikers en houden het niet bij het publiceren van droge wetenschappelijke artikelen, maar ontwerpen ook volop zelf. Samen werken ze aan het in kaart brengen en inkleuren van de 'witte vlekken' op het gebied van desinformatie.

TikTok door Nederlandse ogen

Eén zo'n witte vlek is het antwoord op de vraag wat Nederlandse jongeren meemaken op TikTok. Wie het nieuws over TikTok volgt, denkt het antwoord misschien te kunnen raden. Er verschijnen talloze artikelen over kwetsbare jongeren die TikTok-video's krijgen voorgeschoteld over eetstoornissen, zelfbeschadiging of depressie. Terecht is er veel aandacht voor de snelheid waarmee schadelijke content zijn weg vindt naar jonge gebruikers. TikTok stelt echter dat dit niet de ervaring is van een gemiddelde gebruiker. Een legitieme reactie, vindt onderzoeker Luuk Ex van Beeld & Geluid. 'We kennen TikTok door de ogen van Nederlandse jongeren niet goed,' zegt hij. 'De journalistieke standaard om te waarschuwen voor excessen is goed, maar het kan best zo zijn dat jouw kind die schadelijke video's helemaal niet te zien krijgt. Dat moeten we dus onderzoeken.'

Hoe snel krijg je desinformatie te zien? 

Het project Pandora onderzoekt wat er onder de motorkap van sociale media gebeurt. In samenwerking met Pointer brengt het onderzoeksteam in kaart wat honderd jongeren zien in het eerste uur nadat ze inloggen op TikTok. Voor dit doel worden 'schone' onderzoeksaccounts aangemaakt. De jongeren krijgen instructies om op zoek te gaan naar informatie over het klimaat en te klikken op informatie die ze niet vertrouwen. Een controlegroep mag naar eigen inzicht scrollen. 'Met behulp van de controlegroep checken we hoeveel van de desinformatie terechtkomt bij een jongere die bij nul start op TikTok,' legt Luuk uit. 'Zo weten we hoe sterk de invloed van onze instructie is.' 

Wat is het effect van meer bewustwording?

Ook meten ze binnen het Pandora-onderzoek het effect van meer bewustwording via de workshop Fake News, die jongeren bij Beeld & Geluid volgen. De Universiteit Maastricht onderzoekt de TikTok-gegevens van 320 deelnemers (van verschillende onderwijsniveaus en scholen). Liken en delen zij desinformatie na afloop van de workshop inderdaad minder? En hoe lang blijft dat effect bestaan? Er bestaat een hypothese dat je van tijd tot tijd een 'herhalingsprik' tegen desinformatie nodig hebt, omdat de effecten van het geleerde wegebben. Maar het is ook mogelijk dat de deelnemers zichzelf trainen en er juist steeds beter in worden. 

Desinformatie als vervuiling van het medialandschap

Desinformatie beperkt zich niet tot één platform. Lectoren Tamara Witschge en Sabine Niederer, werkzaam bij de afdeling Visual Methodologies van de Hogeschool van Amsterdam (HvA), doen onderzoek naar de vraag wat mensen nodig hebben om effectief te navigeren door het genetwerkte informatielandschap. Hun project heet 'Desinformatie in kaart' en is een samenwerkingsverband tussen de HvA, de Universiteit van Amsterdam, Beeld & Geluid, de Koninklijke Bibliotheek, VersPers en ACED. Inspiratie vinden Tamara en Sabine in het boek You are Here van Whitney Phillips en Ryan M. Milner, dat een nieuwe vorm van mediawijsheid voorstaat. 'Veel onderzoek gaat over de vraag of een individueel bericht waar is of niet, en hoe je daarachter komt,' zegt Tamara. 'Maar ook als je zegt dat een bericht niet klopt of er alleen vragen bij stelt, kun je het effect ervan versterken. Debunken kan heel polariserend werken.' De schrijvers van You are Here maken daarom liever gebruik van een ecologische metafoor, waarin desinformatie staat voor vervuiling in het landschap. 'Ze richten zich niet op individuele berichten of trollen, maar op de samenhang tussen landschap en vervuiling,' verduidelijkt Sabine. 'Wij kijken hoe je dat concept in de praktijk vormgeeft zodat het mensen uitnodigt om op hun eigen gedrag en mediagebruik te reflecteren.'

Symbolische landkaart – waar kom je desinformatie tegen?

Het onderzoek loopt sinds kort. De eerste stap was een datasprint om meer inzicht te krijgen in de verschillende perspectieven van sociale media. Voor dit doel werden Telegram, TikTok en Instagram bezocht met een onderzoeksaccount van een 'achttienjarige met interesse in gewichtsverlies'. Op Telegram komt deze persoon vooral berichten tegen die bedoeld zijn om producten zoals dieetpoeders te verkopen. Op TikTok ligt de focus binnen één klik op hatelijke content over overgewicht. Berichten op Instagram en TikTok gaan veelal over de 'reis' van voor en na gewichtsverlies, maar waar TikTokkers anderen motiveren, zijn Instagrammers drukker met het vieren van hun eigen succes. Doel van dit experiment was overigens niet om te laten zien om het huidige landschap met betrekking tot gewichtsverlies er precies uitziet, maar om een manier te vinden om dit landschap te visualiseren. Dat deden de onderzoekers met behulp van een symbolische kaart van een soort sprookjeslandschap, inclusief forten, ravijnen, donkere bossen en kronkelige paden. Welke informatie lonkt er dichtbij? Wat kom je tegen achter de bergen? De visualisatie leent zich voor goede gesprekken, bijvoorbeeld over de vraag waar de landschapsvervuiling voor jou problematisch wordt. Tamara: 'Het gesprek begint met erkennen dat we de wereld allemaal door een ander raamwerk zien, een gegeven dat we ook fysiek willen gaan verbeelden.' Studenten, ontwerpers en journalisten zullen tools ontwerpen om in het landschap te navigeren. 

Onderzoek met mensen, niet over mensen

Wat alle geïnterviewde onderzoekers gemeen hebben, is dat ze vinden dat er meer onderzoek mét mensen nodig is, in plaats van óver mensen. Dat zegt ook Wouter Nieuwenhuizen van het Rathenau Instituut, die onderzoek doet naar sociale media met jongeren.  'Er bestaan veel problematische assumpties, zoals het idee dat jongeren klakkeloos dingen delen,' zegt hij. 'Uit Amerikaans onderzoek rondom de presidentsverkiezingen van 2015 bleek dat juist ouderen veel desinformatie delen. Dat soort dingen moeten we in gesprek met jongeren blijven onderzoeken.' 

Het betreffende onderzoek komt voorbij in het rapport Online ontspoord van het Rathenau Instituut, dat in 2021 onderzoek deed naar verschillende vormen van schadelijk en immoreel gedrag online, waar desinformatie onderdeel van uitmaakt. Welke factoren in de online omgeving dragen bij aan dit gedrag? Wat maakt bijvoorbeeld dat desinformatie online welig tiert? Wouter vertelt: 'Sociale media zijn ontworpen om mensen er zo veel mogelijk tijd te laten doorbrengen. Dat gebeurt onder meer door selectie en amplificatie: het versterken en naar boven halen van bepaalde berichten boven andere. Bij desinformatie gaat het vaak om sensationele berichten, waarvan je denkt: 'dat kan toch niet waar zijn?' Mensen verspreiden desinformatie dus niet altijd vanuit de overtuiging dat het waar is, maar ook vaak om anderen te wijzen op iets wat ze onzin vinden; hetzelfde mechanisme waar Tamara en Sabine mensen bewust van willen maken. Wat ook bijdraagt aan de verspreiding van desinformatie, is dat je weet dat veel anderen je berichten zien, liken, delen en dat je er mogelijk zelfs geld aan verdient. 

Met het project Naar inclusieve sociale media wil het Rathenau Instituut aan beleidsmakers en sociale media laten zien dat het ook anders kan. Samen met de LHBTQ+ gemeenschap ontwerpt Wouter een prototype van een online omgeving die juist bekrachtigend werkt. 'Veel elementen van het internet zijn zeker niet inherent slecht, bijvoorbeeld anonimiteit en het vinden van groepen die op jou lijken,' zegt hij. 'Je kunt die mechanismen ook inzetten om een fijne online omgeving te maken voor mensen die nu juist vaak te maken krijgen met online haat. De sfeer op een platform kun je nooit dichttimmeren met design, maar de omgeving en de randvoorwaarden die je schetst maken wel degelijk uit.'