“Blockchain begint volwassen te worden”, constateerde Rob van Gijzel, voorzitter van de Dutch Blockchain Coalitie (DBC) op de eerste jaarlijkse conferentie van de coalitie die op 21 juni plaatsvond in Utrecht. De DBC is een samenwerkingsverband tussen partners uit overheid, kennisinstellingen en het bedrijfsleven, die de handen ineen geslagen hebben om samen ‘een veilige, betrouwbare digitale blockchain infrastructuur te realiseren die aansluit op de wensen van de gebruiker van de toekomst’. Een half jaar eerder overhandigde deze coalitie al haar visie op het belang van blockchain voor Nederland aan Mona Keijzer en Raymond Knops, de staatssecretarissen van EZK en BZK. Nederland zou zich volgens de coalitie vooral moeten richten op Blockchain for Good. Waar wereldwijd vooral de aandacht uitgaat naar Blockchains for Money (financieel gewin, privaat eigendom) en Blockchains for Control (vergaren van data, staatscontrole) blijft de ontwikkeling van Blockchains for Good (publiek belang, collectief eigenaarschap) tot nu toe achter. Daar kan Nederland zich op profileren, aldus de DBC.
Van zin naar onzin. De omslag in het debat
De afgelopen jaren heeft het debat over de zin en onzin van de blockchain zich geheel volgens de verwachtingen van de bekende hype cycle van Gartner ontwikkeld. Waar een paar jaar geleden de opwinding over de enorme potentie van blockchain nog immens was en daardoor veel onbezonnen initiatieven het licht zagen, is dat enthousiasme inmiddels behoorlijk bekoeld. In de media zagen we zelfs een vrij radicale omslag naar een uiterst kritische benadering, in Nederland bijvoorbeeld treffend verwoord door de Volkskrant (‘De blockchain: Een revolutie die uw leven nog even niet verandert’) en de Correspondent (‘De blockchain: een oplossing voor bijna niets’). Daardoor lijkt inmiddels het gevoel te overheersen dat investeringen in blockchain weggegooid geld zijn. Jesse Freriks, de auteur van het artikel in de Correspondent waarin een aantal vroege Nederlandse initiatieven genadeloos wordt gefileerd, schrijft: “Dit artikel is een bizarre tocht naar nergens, kan ik vast verklappen. Nog nooit heb ik zoveel opgepompt jargon gebruikt zien worden om zo weinig te beschrijven. Nog nooit heb ik zoveel gezwollen proza bij nadere inspectie zó dood zien vallen. En nog nooit heb ik zoveel mensen zo hard een probleem zien zoeken bij hun oplossing”.
Oplossing op zoek naar een probleem?
Oplossingen op zoek naar een probleem: dat gevoel bekroop ons om eerlijk te zijn ook geregeld nadat wij in 2017 aanvragers opriepen om voorstellen in te dienen die zich richten op Blockchain for Good. Wij deden dit omdat we wilden weten of blockchain de grote beloftes waarmee het zijn intrede had gedaan ook echt kon waarmaken. Wat is de meerwaarde van blockchain ten opzichte van bestaande oplossingen en waar valt maximale maatschappelijke winst te behalen? Maar ook: wat zijn de haken en ogen en mogelijk ongewenste maatschappelijke effecten? We werden overstelpt met een grote hoeveelheid meer of minder passende aanvragen. Een en ander leidde tot een mooie oogst van projecten die zich op zeer uiteenlopende maatschappelijke uitdagingen richten. Inmiddels is het overgrote deel van die projecten afgerond. Tijd om de balans op te maken.
De verwachtingen: een betere wereld met blockchain
Als we terugkijken waren de verwachtingen over Blockchain for Good een paar jaar geleden behoorlijk hooggespannen. Blockchain zou leiden tot talloze eerlijke en duurzame initiatieven voor een betere wereld. Het echte belang zou juist liggen in Blockchain for Good en niet zozeer in het domein waarin de blockchain zijn oorsprong vond: dat van de financiële sector en de cryptocurrencies als Bitcoin. Blockchain heeft de potentie een betrouwbare infrastructuur te leveren die goed bestand is tegen fraude, corruptie en oneigenlijke centrale sturing, waardoor allerlei diensten met een gemeenschappelijk belang veilig en democratisch (open, transparant, decentraal, gedistribueerd) kunnen worden georganiseerd. Dat maakte het thema ook voor SIDN fonds relevant: is dat inderdaad zo, en zo ja, waar zit dan de grootste meerwaarde?
Blockchain for Good Use Cases
Waar moeten we bij Blockchain for Good eigenlijk aan denken? Een paar jaar geleden was het beste antwoord nog: waaraan niet? Het Amerikaanse Wired somde in een artikel in 2018 maar liefst 187 dingen op die de blockchain zou kunnen fixen: van het verbeteren van de toegang tot patiëntendossiers en verkeerd medicijnengebruik in de zorg, de bestrijding van natuurrampen en armoede in Afrika, het tegengaan van fraude, corruptie en identiteitsdiefstal tot meer eerlijke en betrouwbare systemen om (persoonlijke) data te beheren en de waarde van data te kunnen benutten. Ook de 16 projecten die wij ondersteunden weerspiegelen die brede en rijke mogelijkheden van Blockchain for Good. Op onze website zijn korte beschrijvingen van al die projecten terug te vinden. Een kleine greep daaruit: We ondersteunden een project dat de mogelijkheden onderzocht om huizenbezit toegankelijk te maken voor iedereen door via crowd ownership huizenbezitter te worden. Twee projecten richtten zich op blockchain als middel om fake news te bestrijden: is het mogelijk om online nieuws door middel van blockchain technologie te (laten) verifiëren? We hadden projecten die zich richtten op de inzet van blockchain voor het veilig delen van medische data (lab resultaten), voor het delen van fietsen of voor een eerlijk en sociaal deelplatform - naar coöperatief model - voor kleine ondernemers. We ondersteunden een project dat zich inzet om de voedselketen eerlijk en transparant te maken en ons eten van boer tot bord te kunnen volgen en een project dat zich beijvert om te komen tot een eerlijker systeem voor het verdelen van royalty’s van artiesten, in dit geval in de muziekindustrie.
Lessons learned
Wat zijn nu, twee jaar later, de belangrijkste lessen die we daaruit kunnen trekken? We zetten ze hier op een rijtje.
Allereerst de dooddoener: natuurlijk is de blockchain niet de oplossing voor alles. Veel projecten constateren dat de blockchain vooral moet worden gezien als een handig hulpmiddel en niet als deus ex machina. Zo kan de blockchain – denk aan een smart contract in een decentraal systeem- een slim hulpmiddel zijn om efficiency te verbeteren of om onderlinge afspraken over data delen goed vast te leggen. Het kan zinvol zijn om informatie te verifiëren of valideren (denk aan diploma’s of medische informatie) of als manier om op transparante wijze verantwoording af te leggen (accountability).
Het is goed om je eerst af te vragen of er geen al goed werkende en misschien zelfs betere alternatieven zijn voor de blockchain. Blockchain blijkt een bijzonder complexe en technisch zware oplossing te zijn, die lang niet altijd de beste is (en bovendien een forse ecologische footprint heeft). Begin dus altijd met het probleem, en kijk dan pas naar de oplossing in plaats van de oplossing als startpunt te nemen. Ook een dooddoener zou je zeggen maar ik zou de oplossingen op zoek naar een probleem zéker niet de kost willen geven.
Blockchain werkt goed als hefboom voor innovatie; door blockchain in te zetten dwing je deelnemende partijen anders te kijken naar samenwerking en naar manieren om het proces anders te organiseren. In sommige gevallen is alleen dat al bijzonder waardevol.
In de periode dat deze projecten liepen waren er ook belangrijke ontwikkelingen op het gebied van regelgeving (GDPR, financiële regelgeving). Dit maakte het experimenteren met blockchain soms lastig voor onze projecten, maar tegelijk ook waardevol. Denk aan issues rondom privacy: De blockchain is bepaald geen optimale technologie als het gaat om privacy (data in de blockchain gaan er moeilijk uit en dat is lastig te verenigen met het recht om vergeten te worden). De ervaring leert echter ook dat dit het bewustzijn rondom de waarde van data heeft versterkt, dat daar meer vragen over worden gesteld door partijen die in een blockchain samenwerken en dat dit weer dwingt tot nieuwe creatieve oplossingen die voldoen aan de eisen van de wet.
De inzet van blockchain om ketens en netwerken (bijvoorbeeld in de voedselindustrie en de muziekindustrie) eerlijker en transparanter te maken lijkt vooral beloftevol te zijn: dit heeft ook te maken met de veronderstelling dat blockchain bijdraagt aan het versterken van vertrouwen in die ketens. Daarbij moeten we wel benadrukken dat dat alleen het geval is als vertrouwen juist ontbreekt. Een grotere transparantie leidt immers lang niet altijd tot het versterken van vertrouwen. Sterker nog, als er al vertrouwen is, kan blockchain dat juist kapot maken. De blockchain versterkt namelijk vooral de mogelijkheden tot controle en dat is zeker niet de beste basis voor vertrouwen (al zullen accountants daar anders over denken). Maar als vertrouwen ontbreekt kan de transparantie die de blockchain biedt daar zeker bij helpen, en daarmee ook de positie van degenen die onvoldoende profiteren van de waarde creatie in die ketens ook versterken (denk aan kleine boeren in Afrika of artiesten in de creatieve sector).
Ook voor de validatie van data en informatie kan de blockchain waardevol zijn, vooral als het gaat om min of meer ‘gecertificeerde’ informatie (zoals diploma’s in het onderwijs). Waar het gaat om (‘fake’) nieuws is die waarde veel minder evident: misschien wel voor het vastleggen van bronnen, maar niet zozeer voor de nieuwsberichten zelf.
En last but not least: de blockchain is nog allesbehalve inclusief. De waarde voor eindgebruikers is zeer beperkt. De technologie is te complex, niet gebruiksvriendelijk, heeft te hoge transactiekosten en kent nog veel privacy issues.
Kunnen we daarmee - alles overziend- concluderen dat de blockchain tot op heden de hooggespannen verwachtingen uit de begintijd niet heeft kunnen waarmaken? Het antwoord op die vraag is ronduit ja. Maar zijn investeringen in blockchain daarmee ook weggegooid geld? Nee, dat zeker niet. Het is juist heel verstandig om - ontnuchterd en met realiteitszin – zo’n gehypet fenomeen als de blockchain op zijn echte merites te beoordelen. En die zijn er wel degelijk: de blockchain levert vooral een waardevolle bijdrage aan samenwerking tussen partijen die data met elkaar delen: het helpt om prudente afspraken met elkaar te maken en vast te leggen hoe je met die data om wil gaan. Ook op de conferentie van de Dutch Blockchain Coalitie werd geconcludeerd dat de blockchain niet zozeer trust-technology is maar vooral cooperation-technology. Dat is weliswaar een stuk minder sexy dan van de daken roepen dat blockchain de wereld zal gaan veranderen, maar voorlopig is er zeker geen grond om de blockchain dan maar teleurgesteld bij het grofvuil te zetten en snel over te stappen naar de next hype. Want echt: AI, dat gaat pas echt de wereld totaal veranderen!
Valerie Frissen, directeur SIDN fonds