Ter gelegenheid van 7,5 jaar SIDN fonds schreef Roxane van Iperen (schrijfster en voorzitter van onze raad van advies) een column over het streven naar een verantwoord internet, de macht van Big Tech en hoe we als journalisten, experts, techneuten, academici, burgers en buitenstaanders het verschil kunnen maken door huidige ontwikkelingen te bevragen, controleren en alternatieven te bedenken.
SIDN fonds bestaat 7,5 jaar en dat mag gevierd worden. Ik kan me het enthousiaste begin nog goed herinneren. Een verantwoord internet, met aandacht voor publieke waarden. 7,5 jaar geleden klonk het nog als een plausibel ideaal, een bewonderenswaardig streven waarvoor veel bijval was. Nu, anno 2022, voelt het soms als een naïeve strijd van de kleine David tegen de reus Goliath. Een strijd ook, die met veel meer grimmigheid en urgentie is omringd, zeker sinds de coronapandemie sommige processen, die al veel eerder waren ingezet, heeft versneld. Tijdens de wereldwijde lockdowns werd digitale verbondenheid van levensbelang, en de onlinewereld wérd de wereld. Terwijl mensen verplicht thuis zaten, in collectieve eenzaamheid, losgesneden van hun buren, familie en gemeenschap, groeide de macht van een handvol techbedrijven explosief. Overheden waren vooral bezig met de ingewikkelde taak hoe ze het welzijn van hun burgers in deze economische en gezondheidscrisis konden beschermen, en corona werd zo het vliegwiel om de toch al verstoorde machtsbalans tussen publiek en privaat een laatste zetje te geven.
Na de eerste periode van lockdowns werd bekend dat extreme armoede voor het eerst in twintig jaar weer was gestegen, en de miljardairs op aarde rijker waren geworden dan ooit tevoren, met name de tech-moguls, die hun vermogen met een verbluffende 41% zagen stijgen. De kostbare, persoonlijke data van miljarden burgers zijn in handen van bedrijven en ook de digitale infrastructuur is volledig geprivatiseerd. Onderzoek wijst uit dat de socio-economische veerkracht van samenlevingen, na bijvoorbeeld een pandemie, een recessie of een oorlog, sterk afhankelijk is van de digitale infrastructuur. Zo bleek tijdens de pandemie na medische behandeling, telecommunicatie het allerbelangrijkste. De digitale kloof tussen rijke en arme landen, en binnen die landen, tussen rijke en arme burgers, verhindert hele bevolkingsgroepen op de been te blijven, of aansluiting te vinden bij de rest van de samenleving.
Het roept de vraag op: hoe is het welzijn van individuele burgers te waarborgen, wanneer bijna alle elementen van hun leven worden gezien, geregistreerd, geanalyseerd en gemanipuleerd door private organisaties, die niet per se dat welzijn, maar winstmaximalisatie nastreven? En: is het eerlijk de bedrijven dat na te dragen, wanneer dit ook altijd de afspraak is geweest? Overheden moeten dat welzijn waarborgen, als marktopzichter. Zij zijn degenen die monopolies moeten voorkomen, regulering op orde hebben, voorlichting optuigen en grondrechten beschermen. Is dat nog een reële opdracht, nu de machtsbalans zo verstoord is? Nu de digitale dagboeken van individuele mensenlevens in handen zijn van onbekende derden die het, zonder noemenswaardige morele, geografische of wettelijke begrenzing, analyseren en doorverkopen? Dataextractie, -analyse en -opslag op dergelijke schaal door een paar private partijen, heeft geleid tot een vorm van macht die we ons nooit konden voorstellen. Bij gebrek aan een adequaat politiek antwoord is het dan ook mede aan ons, journalisten, experts, techneuten, academici, burgers en buitenstaanders, om deze ontwikkelingen te bevragen, controleren en alternatieven te bedenken, ook als dat feitelijk neerkomt op muizenprikjes in een olifantspoot.
Natuurlijk zijn er ook geweldige voordelen aan de innovaties van de laatste decennia. Medische toepassingen, logistieke antwoorden, verbondenheid van mensen onderling, de democratisering van stemmen die voorheen niet gehoord werden. De lijst is eindeloos en daarin moeten we dan ook blijven investeren. De vraag is eerder: in hoeverre willen we de menselijke soevereiniteit uitruilen voor gemak? Het ‘wij maken uw leven beter’-argument waarmee de grootste tech-bedrijven schermen, is een uiting van het zogenaamde ‘technologische solutionisme’; een term van schrijver Evgeny Morozov. Het is het heersende idee dat voor ieder ongemak wel een technologische oplossing bestaat. Met het juiste algoritme of programma kunnen we iedere dagelijkse wrijving gladstrijken, tot ons bestaan als een op maat gemaakt fleecedekentje om ons heen valt. Het is deze menselijke gemakzucht waarmee techreuzen burgers paaien, en die hun ongezonde macht aan het zicht onttrekt. Zo zijn ze in staat steeds meer overheidsdiensten over te nemen, zonder de bijbehorende checks and balances. Het is deze van iedere moraliteit gespeende, ondemocratische en puur oplossingsgerichte tech-mindset die momenteel op allerlei grote, menselijke vraagstukken wordt losgelaten. Het is SpaceX-eigenaar Elon Musk die onder zijn 108 miljoen volgers op Twitter een peiling houdt over een diplomatieke oplossing die hij heeft bedacht voor de Russische invasie in Oekraïne.
Het SIDN fonds probeert mensen en ideeën te stimuleren die beide doen: innovatieve oplossingen bedenken, zonder de menselijke soevereiniteit te schaden, of deze zelfs te versterken. Wat het fonds in deze 7,5 jaar heeft neergezet is iets waarvoor ik mijn hoed afneem. Ze hebben de beste, slimste, leukste mensen uit de internet-community en daar buiten verzameld, die projecten aandroegen waardoor ik iedere keer weer omver werd geblazen. Projecten die niet alleen bevragen, maar ook voeden, irriteren, laten lachen of zelfs stinken. Zo herinner ik me een computer die een scheet liet, iedere keer wanneer persoonlijke data werden gelekt. Is het een gevecht van de kleine David tegen de reus Goliath? Misschien. Maar we weten allemaal hoe die strijd afliep.