Ons leven wás al sterk digitaal, maar door de coronacrisis is daar nog een flinke schep bovenop gedaan. Online platforms spelen een steeds grotere rol in ons dagelijks leven, terwijl slechts een handvol van die big tech platforms een onevenredig grote invloed heeft. De machtsverhoudingen zijn niet alleen scheef, het commercieel belang van deze bedrijven staat vaak lijnrecht tegenover het publiek belang van de gebruikers. Wat kunnen we hier aan doen? En welke lessen hebben we geleerd van projecten uit de call 'Publieke waarden in een digitale samenleving?'
Wat is de verantwoordelijkheid van overheden en publieke diensten? In Duitsland heeft de federale privacy-autoriteit overheidsdiensten opgedragen hun facebook profielen voor het einde van het jaar te verwijderen, omdat Facebook niet voldoet aan de AVG-wetgeving. Een opvallende stap. Maar wel een die je aan het denken zet. Welke verantwoordelijkheid hebben overheids- of publieke diensten als het gaat om de bescherming van onze publieke waarden? Zijn die wel voldoende geborgd? Ook in Nederland zien we dat de druk op techplatforms de laatste tijd flink is toegenomen. Zo adviseert de AP scholen en justitie geen Google diensten meer te gebruiken. Ook in de publieke opinie zien we een kentering in wat we van Big Tech vinden: het onbehagen over de controle op ons dagelijks leven neemt toe maar tegelijk kiezen we bepaald niet massaal voor alternatieve technologieën. De ‘lock-in’-effecten van techplatforms zijn zo groot dat veel mensen kennelijk niet meer zonder kunnen.
Het publieke debat staat onder druk Het gaat hier om veel meer dan alleen privacy-issues. Neem het publieke debat. Een sterk en vrij publiek debat is essentieel voor onze democratische samenleving. Dit wordt belemmerd door weinig transparante algoritmes van social media platforms die ons informatiegedrag steeds meer sturen en filteren, die bijdragen aan de verspreiding van desinformatie en het ontstaan van ‘filter bubbels’ die je alleen in contact brengen met gelijkgestemden. Steeds vaker worden gerichte digitale campagnes ingezet waarmee verschillende groepen mensen verschillende dingen wordt beloofd, die intimiderende haatcampagnes van trollenlegers mogelijk maken en die de vrijheid van meningsuiting onderdrukken. Best een somber plaatje, waar veel mensen zich zelfs niet eens bewust van zijn.
Wat kunnen we hieraan doen? Om de macht van Big Tech in te perken en publieke waarden structureel te beschermen is allereerst effectieve (Europese) wet- en regelgeving nodig. En die gaat er ook komen, maar dat duurt nog wel even. Tot die tijd kunnen we met publieke druk, bewustwording van internetgebruikers maar ook van beleidsmakers en politici, én – last but not least - met alternatieve oplossingen en tools helpen de situatie te veranderen.
Alternatieve oplossingen en tools Vanuit SIDN fonds ondersteunen we internetprojecten met maatschappelijke meerwaarde. Op het vlak van publieke waarden en internet hebben we samen met Adessium Foundation interessante projecten ondersteund die hieraan bijdragen. Zo werden de algoritmes van Facebook en Instagram onder de loep genomen om meer inzicht te krijgen in de mechanismes die erachter zitten (en waarover de platforms zelf verre van transparant zijn). Er is onderzoek gedaan naar online manipulatie en haatcampagnes door trollenlegers en wat we hiertegen kunt doen, er zijn onderwijsprojecten op het gebied van AI en democratie gelanceerd, en er zijn initiatieven in gang gezet om filterbubbels, die het gevolg zijn van automatische nieuwsaanbevelingen te doorbreken.
Samen doorpakken De kunst is nu om samen door te pakken. Door (internationaal) kennis uit te wisselen, verbindingen aan te gaan en goede alternatieven uit te dragen en ook te gaan gebruiken, kunnen we samen een volgende stap zetten om publieke waarden in onze digitale samenleving veilig te stellen. We hebben niet de luxe om af te wachten tot de wet- en regelgeving er is. Er is nu al werk aan de winkel: tijd voor actie!
Meer weten over bovenstaande projecten en de lessons learned? Eva de Valk volgde de projecten en schreef een artikelenreeks, waarvan het slotartikel nu is gepubliceerd.