Hoe beschermen we de samenleving tegen desinformatie?

Jongeren en desinformatie

Leerlingen in de bovenbouw van het primair onderwijs en de onderbouw van het voortgezet onderwijs hebben vaak een smartphone, maar niet altijd het vermogen om betrouwbare informatie op sociale media te onderscheiden van desinformatie. Hoe leg je als docent het onderscheid uit? Hoe voorkom je dat een gesprek over desinformatie in de klas ontspoort? Verschillende projecten leverden tools op om hierbij te helpen. We lichten er drie uit. Waar liepen de projectleiders tegenaan? Waar zijn docenten en andere professionals het meest mee geholpen? En wat moet er nog meer gebeuren om jongeren grip op desinformatie te geven?

Leren door te doen

Eén manier om kinderen meer inzicht te geven in de werking van desinformatie, is door ze er zelf mee aan de gang te laten gaan. Kinderen van 8 tot en met 14 jaar ontdekken de mogelijkheden van deepfake-technologie in een lesserie op het educatieplatform Skillsdojo. 'Bestaande lesseries over mediawijsheid vond ik vaak een opgeheven vingertje tentoonspreiden over desinformatie en nepnieuws,' zegt Jeroen Storm van Skillsdojo. 'Wij zochten een toegankelijke, positief-kritische insteek, waarmee de kinderen tijdens maakprojecten vanzelf moeilijke begrippen leren.'

De lessenseries van Skillsdojo worden vaak zelfstandig gebruikt door kinderen die meer uitdaging nodig hebben. Hoe creëer je een leereffect, zonder te veroorzaken dat bijvoorbeeld het gezicht van een leerkracht in een video wordt geplaatst? 'Dat is best lastig,' erkent Jeroen. 'We hebben geen deepfake-apps verwerkt in de lessenserie, juist omdat ze zo goed zijn en makkelijk te gebruiken. Een beetje baldadigheid mag best, maar we willen ze niet aanzetten om de technologie te misbruiken.'

De nuance terugbrengen

Op veel scholen is desinformatie een heikel punt. Leerkrachten zien discussies over actualiteiten snel ontsporen. Stichting Het Mediateam kreeg vanuit het onderwijs de vraag om de nuance terug te brengen met een lesserie voor de onderbouw van het vmbo. 'Veel meningen worden gevormd op basis van wat de leerlingen online zien,' zegt Ilse Meursinge, projectleider van filterbubbel.nl. 'Via de kanalen die horen bij hun filterbubbel krijgen ze eenzijdige informatie tot zich. Wij willen ze niet leren wat goed is en wat fout, maar wel hoe je checkt of iets echt is of nep. Het doel is om ze wat opener laten kijken naar de wereld. Dat is moeilijk, want het groepsgevoel is groot op deze leeftijd.'  De lesserie blijft weg van het zelf maken van desinformatie. Door gebruik te maken van video en animaties en de voorbeelden dichtbij huis te zoeken, sluit filterbubbel.nl aan bij de leefwereld van de vmbo'ers en praktijkonderwijs.

Gevaren benoemen

Jongeren met een licht verstandelijke beperking zijn vaak beïnvloedbaar. De Super Fake Safari van de Mediajungle is bedoeld om het gesprek over desinformatie op gang te brengen onder deze doelgroep. Met een webbased-app leren zij over nepnieuws, deepfake-technologie, de schone schijn van sociale media en clickbait. In gesprek met een gesprekleider moeten ze dezelfde vorm van desinformatie op een puzzel opzoeken. 'Het gaat vooral om het toepassen van kennis,' licht Niels Bloembergen van de Mediajungle toe. 'Wat iemand met een verstandelijke beperking het allermoeilijkste vindt, is om iets dat wordt uitgelegd aan de hand van een voorbeeld ook in een andere context te herkennen.' 

De app leert de kinderen ook om zelf clickbait te maken. Volgens Niels is het een illusie om te denken dat je jongeren met een licht verstandelijke beperking ervan kunt weerhouden om online mogelijkheden uit te proberen. 'De jongeren die wij begeleiden zitten op álle sociale mediaplatforms. Deze technieken zijn zo eenvoudig geworden dat iedereen ze kan gebruiken. Onze doelgroep wordt makkelijker slachtoffer, of dader. Ik ben er niet van om het onderwerp te ontwijken. Laten we dan liever de gevaren benoemen.'

Wantrouwen niet voeden

Eén van de problemen van desinformatie is dat mensen ook echte berichten gaan wantrouwen. Jeroen Storm kan zich voorstellen dat mensen afgestompt raken door de hoeveelheid desinformatie en niet meer de moeite nemen om zich te verdiepen in het waarheidsgehalte ervan. Onder de vmbo'ers die Ilse Meursinge begeleidt, is er veel wantrouwen ten opzichte van de gevestigde media. Het benoemen ervan is een belangrijk onderdeel van de lesserie. 'Het gaat er niet om wie er gelijk heeft, benadrukt Ilse. 'Wel is het belangrijk om feiten te blijven checken en je bewust te zijn van de technieken achter sociale media en de bedoelingen van de maker.'

Handelingsverlegenheid

Alle projectleiders merken dat veel docenten worstelen met desinformatie. 'Ze hebben de competenties in huis om een goed gesprek te voeren, maar ze voelen handelingsverlegenheid als het gaat om dit thema,' zegt Niels. Aan het aanbod aan lesmateriaal ligt het niet, maar het overzicht ontbreekt. Daardoor kost het docenten veel tijd om het kaf van het koren te scheiden. Nu digitale geletterdheid is benoemd als basisvaardigheid in het nieuwe curriculum, ontstaat waarschijnlijk meer bundeling van het aanbod op basis van de kerndoelen, maar dat is een langdurig proces. Skillsdojo wacht dat moment niet af en raadt leerkrachten aan om de lessenserie in te zetten bij de basisvakken; rekenen, taal en wereldoriëntatie. Dat levert tijdwinst op. Ook Het Mediateam speelt in op de hoge werkdruk van docenten, door met behulp van de SIDN fonds-subsidie een podcastserie te ontwikkelen met experts. 'Docenten voelen een drempel om dit onderwerp te behandelen en ze hebben geen voorbereidingstijd,' zegt Ilse. 'De podcast kunnen ze beluisteren tijdens het reizen of bij het opruimen van de klas. Dat slaat enorm aan.'

Langetermijnvisie

Het is altijd makkelijk om een maatschappelijk probleem over de schutting te gooien bij het onderwijs, maar ook daarbuiten is er actie nodig. Leer ouders en andere volwassenen om het gesprek over desinformatie aan te gaan, zeggen de projectleiders. Daarvoor is een vertaalslag nodig, want op dit moment is vrijwel alle informatie over dit onderwerp gericht op hoogopgeleiden. Ilse snakt naar het moment dat een commerciële tv-zender in begrijpelijke taal uitlegt wat deepfakes, nepnieuws en filterbubbels zijn. Jeroen hoopt op een langetermijnvisie van de politiek op dit onderwerp. En voor de jongeren met een licht verstandelijke beperking van Niels zou het enorm helpen als er rolmodellen opstaan, bijvoorbeeld voetballers, die de jongeren vertellen dat ze niet alles moeten geloven, in plaats van hen aan te zetten tot online gokken. Ze zijn zo al kwetsbaar genoeg.