Samenvatting
Digitale technologieën kunnen bijdragen aan het oplossen van maatschappelijke uitdagingen, bijvoorbeeld het beheersbaar maken van de pandemie en Nederland uit de Covid-19 crisis leiden. Twee technologieën hebben op bijzonder veel aandacht kunnen rekenen in het maatschappelijke debat, namelijk de CoronaMelder-app die gebruikt wordt voor bron- en contactonderzoek en de CoronaCheck-app die gebruikt wordt voor negatieve testen en vaccinatiepaspoorten.
In Nederland, Europa en wereldwijd stuitte de introductie van apps als de CoronaMelder en CoronaCheck op kritiek van experts, politici, maatschappelijke organisaties en wetenschappers. Deze kritiek varieert van het gebrek aan bewijs voor de effectiviteit van dergelijke apps, de onzekerheid over de voorwaarden waaraan moet worden voldaan om het doel te bereiken, onze groeiende afhankelijkheid van technologiebedrijven, tot zorgen over grondrechten zoals het recht op privacy en non-discriminatie. Ook mogelijke nadelige effecten voor kwetsbare groepen, zoals ouderen of gebruikers zonder smartphone worden genoemd.
Het doel van dit onderzoek is om een afwegingskader te creëren om de mogelijke gevolgen van de invoering van de CoronaMelder voor de samenleving te monitoren, en om regelgevers en beleidsmakers te adviseren over hoe om te gaan met de juridische, ethische en maatschappelijke implicaties hiervan.
Resultaten
Technology-assisted governance-oplossingen (TAG’s), kunnen een nuttige aanvulling zijn op de middelen die de overheid kan inzetten bij het beheersen van een grote gezondheidscrisis, maar vereisen ook voorzichtigheid. Een succesvolle implementatie vraagt om een uitgebreide analyse van het concrete probleem dat moet worden opgelost, de beschikbare technologieën, de voorwaarden waaraan moet worden voldaan om een technologische oplossing te laten functioneren, de implicaties voor de grondrechten van gebruikers en niet-gebruikers, evenals een systematische monitoring van de effectiviteit van een oplossing en eventuele bedoelde of onbedoelde implicaties voor de samenleving. Apps zoals de CoronaMelder en CoronaCheck vormen hierop geen uitzondering.
Het debat rond de invoering van de CoronaMelder laat zien dat Nederland een sterke gemeenschap van experts heeft (academici, maatschappelijke stakeholders, maatschappelijkmiddenveld-organisaties), waarop kan worden gebouwd voor kritiek en advies op het gebied van digitalisering van overheidstaken en -diensten.
Het debat rond de CoronaMelder laat ook zien dat de discussie over de introductie van digitale technologieën te vaak wordt beperkt tot het debat over privacyvraagstukken en de (minimale) naleving van gegevensbeschermingwetgeving. Als gevolg hiervan worden meer fundamentele vragen met betrekking tot bijvoorbeeld de rechtsstaat, grondrechten, publieke waarden en de steeds verregaandere overname van de publieke sfeer door particuliere Big Tech-bedrijven over het hoofd gezien. Een ander gevolg van deze hyperfocus op privacy en gegevensbescherming is de neiging om te vertrouwen op eenvoudige toestemmingsmechanismen en (veronderstelde) vrijwilligheid bij het introduceren van nieuwe technologie, in plaats van het creëren van (extra) rechtsgrondslagen na parlementair debat. Deze tendens kan de democratische legitimering van TAG's schaden.
Uit ons monitoringskader blijkt dat burgers de potentiële voordelen van de CoronaMelder voor de volksgezondheid zien, maar ook zorgen hebben. De meeste burgers zijn bezorgd over hun privacy. Een kleinere groep kan deze zorgen onderbouwen en geven aan bezorgd te zijn over bijvoorbeeld locatietracking of het gevaar van context creep. Naast privacy zijn er nog vier andere categorieën van zorgen die ontstaan als gevolg van TAG's: 1) langetermijnzorgen over de impact van deze technologieën op de samenleving, 2) kortetermijnzorgen over anderen (bijvoorbeeld ongelijke behandeling of toegang), 3) bezorgdheid over de gevolgen van het individu, 4) bezorgdheid over fraude en misbruik van de technologie.
Een onderwerp dat meer aandacht van de regelgeving vraagt is het uitbesteden van publieke taken naar digitale technologiebedrijven. Door essentiële onderdelen van het volksgezondheidsbeleid uit te besteden aan particuliere bedrijven, creëren nationale overheden niet alleen nieuwe functionele afhankelijkheden (gebruik van het besturingssysteem), maar ook gebreken in de verantwoordingsplicht. In ons rapport doen wij aanbevelingen om deze kloof te dichten.
Lees het volledige rapport Conditions for technological solutions in a COVID-19 exit strategy via de website van het Instituut voor Informatierecht (IvIR).